:: సూక్తిముక్తావళి ::

శ్లో. కాంతాకటాక్షవిశిఖా న లునంతి యస్య,

        చిత్తం న నిర్దహతి కోపాకృశానుతాప:,

        కర్షంతి భూరివిషయాశ్చ న లోభపాశై:,

        లోకత్రయం జయతి కృత్స్న మిదం స ధీర:. (భర్తృహరి సుభాషితం)

భావము:  ఎవని మనస్సు తరుణుల చూపుతూపులచే తూట్లుపడలేదో, ఎవని మనస్సు కోపాగ్నికీలలచే దహించబడదో, ఎవని మనస్సు అనేకములైన విషయసుఖవాంఛలచే ఆకర్షింపబడదో వాడే ఈ లోకములను జయించినవాడు; వాడే మహాధీరుడు.

పద్యము:

ఉత్పలమాల: (భ ర న భ భ ర ల గ – 10)  

కాంతల చూపులందు గల కాముక శక్తికి లొంగకుండగన్

సుంతయు నీసు లేక పరిశుద్ధపు డెందముతో చరించుచు

న్నెంతగ మభ్యపెట్టినను నీప్సలకున్ వడిచిక్కకుండగన్  

సంతతమున్ బ్రమోదగుణ సాధువుగా మనువాడె ధీరుడౌ.

 

 

 

 

 

 

4. శ్లో. పరాధీనం వృథా జన్మ, పరస్త్రీషు వృథా సుఖం,

        పరగేహే వృథా లక్ష్మీ:, విద్యా యా పుస్తకే వృథా.

భావము: పరాధీనమైనట్టి బ్రతుకు, పరస్త్రీవలని సుఖము, పరుల యింటనున్న ధనము, పుస్తకములయందలి జ్ఞానము అక్కరకు వచ్చునవిగావు.

పద్యము:

కలమతల్లికా ( నర నర నర ర – 13 )

    పరుల యాశ్రయంబున వసించుచున్ పరగు జీవితంబంతయున్,

    పర వధూటిచే కలుగు సౌఖ్యమున్, పరుల యింటి భాగ్యోన్నతుల్,

    వరుసగా ప్రశస్తమగు పొత్తముల్ పలుకు సూక్ష్మశాస్త్రార్థముల్,

    తరుణ మందునన్ మనకు నెవ్విధిన్ దరికి రానివై నెక్కొనున్.

 

:: సూక్తిముక్తావళి ::

1. శ్లో. ఋణం యాచ్నా చ వృద్ధత్వం, జార చోర దరిద్రతా,

         రోగశ్చ భుక్తశేషశ్చా, ప్యష్టకష్టా: ప్రకీర్తితా: ( పంచతంత్రం )

భావము: ఋణములలో మునిగియుండుట, యాచన, ముసలితనము, వ్యభిచారము, దొంగతనము, దారిద్ర్యము, రోగము, ఎంగిలితిని బ్రతుకుట – యీ ఎనిమిదిన్నీ అష్టకష్టములుగా చెపుతారు. (వీటికంటే మానవుని నీచపరచేవి లేవని తాత్పర్యము.)

పద్యము:

భారవి ( భర భర భర లగ – 13 )

    అప్పులలో సదా మున్గి చరించుటన్, యాచనసల్పు తత్త్వమున్,

    ముప్పునొసంగు చోరత్వ చరిత్రమున్, పోడిమికాని జ్యానియున్,

    రొప్పునొనర్చు జారత్వము, లేమిడిన్, రోగము, భుక్తశేషమున్,

    చెప్పుదు రష్టకష్టమ్ములుగా బుధుల్ క్షేమము యోగమెంచుచున్.  

2. శ్లో. దాతృత్వం ప్రియవక్తృత్వం, ధీరత్వ ముచితజ్ఞతా,

        అభ్యాసేన న లభ్యంతే, చత్వార స్సహజా గుణా:. 

భావము: దానగుణము, మంచిమాటలాడు స్వభావము, ధీరత్వము, ఉచితానుచిత జ్ఞానము – ఈ నాలుగున్నూ పుట్టుకతో వచ్చేవే గాని నేర్చుకుంటే వచ్చేవి గావు.

పద్యము:

 కరిబృంహితము ( భన భన భన ర – 13 )

    దానమొసగెడి యాలుడి, క్రమము దప్పక హితము గోరుచున్

    జానుగ పలుకు తత్త్వము, ధృతిని సాగెడి వితపు నడ్తియున్,

    జ్ఞాన మలరగ నిచ్చలు పటిమ చాటెడు తెలివితేటలున్,  

    పూనును జనువు నుంచియు, కలుగ బోవవి కఱచ దల్చగన్.  

 :: అంబరీషోపాఖ్యానము :: 

( వివిధ ఛందస్సులలో )

( నిన్నటి తరువాయి .......) 

అపరాజితము: 

పదురగువిధి నా నృపాలుడు మౌనికిన్ 

మృదువగునటు సేవ ప్రేమగ జేయగన్ 

పొదలి యమునలోన మున్గియు రాగ తా 

కదలెను ముని శిష్యకాయము గూడుచున్. 

కుసుమలతావేల్లితము: 

కాళిందిన్ దుర్వాస మునియట శీఘ్రమ్ముగా స్నానమున్ తా 

కాలమ్మున్ పోవిడ్చి చలుపుచు నాకార్యమున్నాపు జేయన్

లోలత్వమ్మే జూపక సమయమున్ లొంగదీయంగనుండన్ 

కాలమ్మే మించెన్ నృపతికట దీక్షన్ ముగించంగనుండన్. 

భాస్కరవిలసితము: 

పారణ సలుపగ జియ్యకు లగ్నంబందున సగము గడియయె పొసంగెన్ 

ఏరుకు నరిగిన మౌనివరీయుండింకను రసనము మెసవని సాకున్ 

మీరెను గడియలు ద్వాదశియందున్, మెల్లగ బుధులని పిలిచియు వారిన్ 

తీరుగ నడిగెను రాజట నాకున్ దెల్పుము పరువగు నెరవును నంచున్. 

తోవకము: 

కొంచెము నీటిని గ్రోలిన జాలున్ 

సంచుగ ధర్మమె జాఱక యుండున్ 

ఇంచుక యీవిధి నీవును జేయన్ 

అంచితమౌనని రందరు నచ్చో. 

గజవిలసితము: 

వారిటు చెప్పగన్ లవము జలము కుడిచి తా 

నోరిమి గూడియుండి యొనరికగ తపసికై 

తీరుగ జూడగా యతియె యగపడి కడినిన్ 

గోరి యెఱింగె నచ్చగు విధి జరిగినదియున్. 

తలుపులమ్మ: 

వెంటనె దుర్వాసు డారాజు వీకగ సల్పినట్టి కర్మన్ 

కంటును గల్గించు పాపంపు కార్యము ననుచు నల్కతోడన్ 

తుంటరియై తిట్లతో తాను దూఱుచు నెఱక నొక్కదానిన్

గంటున తానే కసిన్ పీకి కాల్చెడి కొరివిన్ సృజించెన్. 

క్రౌంచపదము: 

ఆ కొరివే జంకున్ కలుగన్ జేయగ ప్రభువు దరికి నరిగెడి యంతన్ 

శ్రీకరు చక్రంబున్ వడిగా నాశిఖ నదిమియు తపసిని బడలించన్ 

భీకరమౌ తీరున్ వెఱ నెక్కొల్పి తఱుముచు నతడు వెడలెడి తావుల్ 

తాకుచు నేప్రాంతంబునకైనన్ తరలుచు మునినిసతమతము జేసెన్. 

కవికంఠభూషణము: 

తనకున్ భయమ్మతిగ తాకగ జేసెడి చక్రధాటినిన్ 

ఘనబల్మి నడ్డుమని కర్తను గోరెను మౌని నమ్రతన్ 

తనతోడ కాదనగ త్య్రక్షుని వేడి నతండు కాదనన్ 

జినునిన్ యజించగను జియ్యను వేడి యతండు పేర్కొనెన్. 

జలదము: 

జోరుగ నంబరీషు దరి సోలుచు తా 

చేరియు మ్రొక్కగా నతడు చిత్తమునన్ 

శౌరిని వేడి చక్రమును సన్నుతితో 

వారిశుడుండు తావునక పంపెనయా! 

మత్తేభవిక్రీడితము: 

మునియున్నంత నంబరీషుని సరిన్ భూషించి తానా స్థలిన్ 

ఘనమౌ రీతిని వీడె రాజు హరి విఖ్యాతిన్ ప్రశంసించుచున్ 

కొనలెత్తంగను బ్రాహ్మణుల్ నృపతికిన్ కోట్లాది యాశాసనల్ 

అనువున్ పూన్చగ నందరున్ మురిసి యానందమ్ముగా నిల్చిరే!  

:: అంబరీషోపాఖ్యానము :: 

( వివిధ ఛందస్సులలో ) 

అల్పాక్కర: 

సవురగు గుణముల సత్వముతో 

భువియందు భాసించి బుద్ధిగ తా 

పవిదిని శౌరి నుపచరించిన 

సువిదుడా యంబరీషుడు భువిలో! 

సుగంధి: 

అంబరీషు నంతరింద్రియంబు శౌరి నెప్పుడున్ 

సంబరమ్ముగా నుతించు శ్రద్ధతోడ గొప్పగా 

ఇంబునొందురీతి గూడి యేకపొత్తు లీలలన్ 

పంబునట్లు జేయు వాని పల్కులన్ని మేటిగా! 

అశ్వలలిత: 

మనమది శౌరి పాదములయందు మాటలవి విష్ణునామ మహిమన్ 

అనువుగ మెచ్చుటందును కరమ్ములాహరికి వేలలెంచుచును తా 

ఘనముగ వీను లచ్యుతుని దివ్య గాథలు వినంగ చూపులు సదా 

ఘనుడగు నా యనంతుని ముఖమ్ము గాంచుచు నతండు సందడి గొనెన్. 

చంపకమాల: 

క్రమమును వీడకుండగను గాఢముగా నతడశ్వమేధముల్ 

నిమితముతో వశిష్ఠఋషి నేర్పిన రీతిసరస్వతీనదీ 

సముఖమునన్ ఘటించియు పసందగు కాన్కలొసంగి యార్యులన్ 

సమముగ గొల్చిరాజఋషి సత్కృతి నొందెను పృథ్వియందునన్. 

అష్టమూర్తి: 

మన్నైనన్ పసిడి యైనన్ మదిని భేదమ్ములేనౌ మతము నెంచుచు తానున్ 

చెన్నౌనట్టి విధి కర్మల్ జినున కర్పించియున్ వాసిగ చతుర్భుజు చెంతన్ 

పన్నౌనట్లుగను బుద్ధిన్ పదురుగా జేసి నిచ్చల్ పరవశమ్మును జెందన్ 

వన్నెల్ చిందు వితమున్ తా ప్రకటనన్ జేసె పీతాంబరునిలీలలు తీరున్. 

ఇల: 

తనకున్నతండు వితముగ చలిపెడువౌ

ఘనమైన సేవలు కరణిని నొసగగా 

దనుజారి యా హరి తగులము కలుగగా 

తన చక్రమిచ్చె నతనికి హరుసముతో! 

కరిబృంహితము: 

చిత్తము హరికి నంకిత బఱచి సేవలు సలుపు వానికిన్ 

బొత్తిగ నిహము నందున వలపు పోవగ సతియె గూడగా 

నుత్తరుడయిన విష్ణువు కొఱకు నొక్క వరుసము నెంతయో 

యుత్తమ విధిని ద్వాదశ వ్రతము నోపికగ వెలయించె తాన్. 

ఖచరప్లుతము: 

తెలివి గూడగ నాతడు నాకార్తీకము నందున మూడు రా 

త్రులట పస్తులు జేసియు తా పంతున్ యమునానది యందునన్ 

జలక మాడిన పిమ్మట సంతోషమ్మమరన్ మధు వాటినిన్

పొలుపుగా నభిషేక మొనర్చెన్ పోడిమితోడను చక్రికిన్.

కామేశ: 

అచ్చట బ్రాహ్మణుల కమిత నందము గలవై 

మెచ్చుగ నుండిన మొదవులు మెల్పుగ నిడుచున్ 

పెచ్చుగ స్వాదువగు కుడుపు పెట్టి యలరి తా 

నచ్చుగ పస్తును విడువగ నాత్మను దలచెన్. 

తన్వి: 

అంతట దుర్వాస ఋషియె విడిగా నచ్చటకున్ శిశుగణముల తోడన్ 

పంతగు నాతిధ్యము గొనుటకునై వచ్చెను చక్కగ నెలమియె చూపన్ 

సంతసమొందంగ ప్రభువు ఘనమౌ సత్కృతి జేయుచు నుచితపు పీఠిన్ 

చెంతను నెక్కొల్పి తన గృహమునన్ జేమనమున్ చలుపు మనుచు గోరెన్. 

( తిరిగి రేపు మరో పది పద్యములు .........) 

 

  :: రామసుగ్రీవులమైత్రి :: 

( వివిధ ఛందస్సులలో ) 

( నిన్నటి అయిదు పద్యముల తరువాయి - ఈరోజు అయిదుపద్యాలు)

మేఘవిస్ఫూర్జతము: 

వివేకమ్మున్ బోబుచ్చి మెదలుచు తా వీకుతో వాలినాకున్

అవస్థల్ సృష్టిన్ జేసి తరిమెను గేహమ్ము వీడన్ మరింకన్ 

పవిత్రంబౌ రీతిన్ మురిపెమిడు నా భార్యనే యాహరించెన్ 

అవష్టంబంబే పోవ నడుగిడితిన్నంజికన్ కాననుండిన్. 

శార్దూలలలితము: 

శ్రీరామా! భయమున పల్లటిలెడి స్నిగ్ధుండనగుట 

చే రీతిన్నభయమొసంగి కుతిని చిట్లించుము వడి 

గా రూపున్ గలిగిన ధైర్యమెసగి కాశున్ చొనుపుము 

శూరుండై వెలిగెడి నీకు నదియ సుంతౌను కనుక. 

భద్రకము: 

తేజముతోడ తేజరిలుచుండి తీరగు గుణమ్ములన్ దొరలుచున్ 

భాజనములైన ధర్మములనెల్ల పాటవముతోడ పాటి గొనుచున్ 

ఈజగతిన్ ప్రశస్తమగునట్టు లెచ్చు ఘనతన్ ప్రవర్థిలుచు తా 

పూజలనొందు రాముడనె సూరి పుత్రు గనుచున్ ప్రియమ్మగు మదిన్. 

మేదిని (వాణి): 

చెలుడవు నీవు నీకొఱకు చెన్నుగూర్చునట్లున్ 

వలసిన సాయమున్ సలిపి బాంధవమ్మునందున్ 

విలువను దెచ్చెదన్ వినుము వీకతోడ నీవున్ 

పిలువుము వాలిన్ విడిగ బిట్టు తేర్చుచుందున్. 

మేదురదన్తమ్ (కిరీట): 

చెప్పెను రాముడె యార్కికి వాడిమి చెందిన నా విజినమ్ముల వేయుచు 

నిప్పుడె వాలిని నంతము జేసియు నింపును గూర్చెడి నీ సతితోడను 

మెప్పగురీతినిరాజ్యము గూర్చుచు మెల్పుగ రాజుగ జేయుదు చక్కగ 

తిప్పల నార్పెద పొంగును గూర్చెద తీరుగ నుండు మటంచును లేచెను. 

(సమాప్తం. రేపు మరొకటి.....) 

 :: రామసుగ్రీవులమైత్రి :: 

( వివిధ ఛందస్సులలో ) 

( నిన్నటి అయిదు పద్యముల తరువాయి - ఈరోజు అయిదుపద్యాలు)

మధ్యాక్కర: 

ఈరీతి వారలు సఖులయిన పిమ్మటను భానుజుండు 

శ్రీరాముని దరిని జేరి చెన్నగు రీతిని మనము 

తీరుగ సౌఖ్యము వెతలు దీర్చుటందున నేకమౌచు 

నీరోజునుండి కలివిడిని చవి గొనంగవలెననె. 

మురళి:

దళముల్ పూవులతోడ తళ్కొత్తు వృక్షమ్ముదౌ 

సెలగన్ జీల్చియు ధాత్రి జీర్వార జేయించి తా 

నెలమిన్ రామునికోరి యింపౌ విధిన్ దానిపై 

నిలుపం జేయుచు నార్కి నిల్చుండె నమ్రుండునై. 

కుసుమ: 

హనుమ లక్ష్మణస్వామికై 

ఘనముగాను తానొక్క శా 

ఖను దళించి కూర్చుండ జే 

సెనట దానిపై చక్కగా! 

వరలక్ష్మి: 

వారెల్ల కూర్చొని జల్పము జేయు తఱిలోనన్ 

ధౌరేయుడౌ రఘునందనుతో కపివరుండున్ 

తా రోయుచున్ననె భ్రాతగు వాలి తన భార్యన్ 

చూఱాడి యీసున పెచ్చుగ రేగిన విధంబున్. 

చంచరీకావళి: 

ప్రఖ్యాతుండౌ రామా! వాలి సోదర్యుడైనన్ 

సఖ్యంబే లేకుండన్ సాగు గర్విష్ఠి తానై 

అఖ్యాతిన్ గూడంగా నాగడీడై యసూయన్ 

విఖ్యాతమ్మౌ ప్రేమన్ పెంచు నాభార్య నెత్తెన్. 

 :: రామసుగ్రీవులమైత్రి :: 

( వివిధ ఛందస్సులలో ) 

( నిన్నటి అయిదు పద్యముల తరువాయి - ఈరోజు అయిదుపద్యాలు)

వాతోర్మి

ఓరామా! ధర్మమె యుక్తమ్ముగ నీ 

వారాధించంగల వాడంచును తా 

తీరొందన్ మారుతి తెల్పన్ మది నిన్ 

బారాదిన్ మెచ్చితి పారమ్యముగా! 

హరిహర 

వానరుడనౌచు పరగు నాతోడ 

పూనికనుగూడి మురిపె మొందంగ 

మానగు సమామగమమును వాంఛించి 

యానికను గోర నరుసమున్ గల్గె. 

ప్రహర్షిణి 

రామా! నీ చెలిమియె రంజనమ్ము నాకున్ 

క్షేమమ్మున్ కడు కలిగించు సౌఖ్యమీయున్

ప్రేమన్ జూపుచు నిట ప్రీతితో కరమ్ముల్ 

ప్రామాణ్యంబగునటు పట్టుచుందుమిచ్చో. 

మందర 

భానుజు డీవిధి పలుకగ విని తా 

జానుగ రాముడు సరదుచు కరమున్ 

పైనను వేయుచు పరిచయమును నే 

మానము తోడను మలిచెద ననియెన్. 

పృథ్వి 

అనంతరము నాంజనేయుడట నగ్నినిన్ వేల్చగా 

దినేశ్వర తనూజుతో  రఘుపతిన్ విధంబొందుచున్ 

మనమ్మున సఖిత్వ భావమును మంచిగా దల్చుచున్

స్వనిన్నభినుతించి మిత్రులయి వారు పొంగారిరే! 

 :: రామసుగ్రీవులమైత్రి ::

( విభిన్న చందస్సులలో)

అలసగతి: 

విలువగు సుధర్మములు వీడక సతమ్మున్ 

వెలుగులిడు రాఘవుని పేరుకొనుచున్ తా 

మలయశిఖరమ్మె జని మారుతి తనంతన్ 

చెలువముగ నార్కిదరి జేరి యిటు బల్కెన్. 

అసంబాధ: 

శూరుండై వర్థిల్లు ఘనుడవగు సుగ్రీవా! 

పారమ్యంబౌ నీ చెలిమి వలచి ప్రాజ్ఞుండై 

చేరెన్ శ్రీరాముండిట ననుజుని చేకొంచున్ 

తీరౌ రీతిని వారిని బిలుచుము తీపొందన్. 

డిండిమ: 

వనమ్మునను తండ్రి నియమ పాలనమ్మునన్

ఘనమ్ముగ ఘటించెడు తఱి కావరుండు రా 

వణుండితని భార్యను గొని పారిపోవగా 

నినున్ వహిని నండగొనగ నెమ్మి కోరెగా! 

పంక్తి: 

తప్పడు రాముడు ధర్మమునున్ 

గొప్పగ వానిని గొల్చినచో 

నొప్పగు రీతిని యుక్తముగా 

మెప్పుగ నీవిట మీఱుదువే! 

ప్రియవచనము: 

హనుమ ప్రియమ్మౌ నాలాపమ్ముల్ 

వినుచు ముదమ్మే పెంపారంగా 

నినుని సుతుండే యింపౌ రీతిన్ 

వినయముతో జెప్పెన్ తానిట్టుల్. 

( మరి, రేపు 5 పద్యాలు.......)